Dlaczego warto badać mikrobiotę jelit?

Dziedzina wiedzy o mikrobiocie jelitowej i jej wpływie na zdrowie rozwija się niezwykle szybko. Wiadomo już bardzo dużo, jednak nadal wiele badań i projektów trwa oraz zapewne powstaną też nowe. Mikrobiota jelitowa, czyli biliony mikroorganizmów zasiedlających ludzkie jelita, stanowią złożony zespół mikrobów w którym dominują bakterie. Ogromna aktywność mikrobioty ma znamienny wpływ na metabolizm i zdrowie człowieka. Lata wspólnej ewolucji sprawiły, że rozwinęło się wiele zależności między poszczególnymi gatunkami oraz grupami bakterii, a organizmem człowieka. Substancje produkowane przez bakterie mają wpływ zarówno na prawidłowe funkcjonowanie organizmu, jak i podatność na choroby. Zrozumienie czynników, leżących u podstaw zmian składu i funkcji mikrobioty, pomaga w opracowywaniu terapii ukierunkowanych na mikrobiotę jelitową. Z pewnością dalsze badania przyczynią się do lepszego zrozumienia funkcjonowania mikrobiomu jelitowego oraz rozwoju kolejnych strategii terapeutycznych [1, 2, 3].

Z tego artykułu dowiesz się:

• Jak mikrobiota jelitowa zmienia się w ciągu życia?
• Co niszczy mikroflorę przewodu pokarmowego?
• Jakie znaczenie ma mikrobiota jelitowa dla zdrowia człowieka?
• Czy probiotyki mogą pomóc jeśli występuje dysbioza jelitowa?
• Czy warto wykonać badanie mikroflory jelitowej?
• Jakie są wskazania, by wykonać badanie flory bakteryjnej?
• Jaki test mikroflory jelitowej wybrać?

Może zainteresować Cię również: Badania nad mikrobiotą jelitową: najnowsze odkrycia i ich znaczenie

Zmiany mikrobioty jelitowej w ciągu życia

Pierwsze 1000 dni życia dziecka, już od poczęcia, kształtują długofalowe zdrowie człowieka. Wiąże się to głównie z przebiegiem ciąży, porodu i karmienia w pierwszych miesiącach życia, które mają istotny wpływ na zasiedlanie organizmu dziecka mikroorganizmami i rozwój mikrobioty jelit [4]. Na wczesnych etapach rozwoju płodu, a następnie u noworodków i niemowląt zachodzi też wiele procesów epigenetycznych, powiązanych z dietą i mikrobiomem, które mają wpływ na dalsze zdrowie rosnącego człowieka [5]. Publikacje naukowe podkreślają, że najbardziej korzystny dla prawidłowej sukcesji mikrobioty jest poród drogami natury, karmienie piersią, a następnie różnorodna dieta oraz brak antybiotykoterapii w okresie ciąży i w pierwszym roku życia [4, 6, 7]. Dodatkowo czynnikami mającymi pozytywny wpływ na rozwój mikrobioty jelit dziecka, a co z tym idzie zmniejszenia ryzyka alergii, astmy i otyłości w wieku późniejszym, są wiejskie środowisko życia i posiadanie rodzeństwa, a także posiadanie psa [4, 6]. Warto podkreślić, że rozwój mikrobioty jelitowej jest ściśle związany z dojrzewaniem i różnicowaniem układu odpornościowego oraz wpływa na równowagę limfocytów Th1 do Th2. Zaburzenia tej równowagi mają związek z powstawaniem alergii i chorób autoimmunologicznych [6, 7, 8]. Prawidłowy proces kolonizacji i rozwój mikrobioty jelitowej, w tym gatunków i rodzajów bakterii, które wchodzą w symbiozę z komórkami nabłonka jelitowego i kształtują jego dojrzewanie oraz układu odpornościowego i metabolizmu, zależy od wielu czynników środowiskowych, genetycznych i czasowych. Zrozumienie ich umożliwia wspieranie prawidłowego rozwoju mikrobioty i ewentualne interweniowanie w celu skorygowania niepożądanych zmian [4, 6, 9].

Około trzeciego roku życia mikrobiota stabilizuje się. Najlepszym sposobem na podtrzymywanie jej różnorodności i odpowiedniej liczebności prozdrowotnych bakterii, np. ochronnych – Bifidobacterium, Lactobacillus, odżywiających nabłonek jelitowy – Akkermansia muciniphila, Faecalibacterum prausnitzii, czy immunostymulujących – Enterococus i Escherichia coli jest zdrowa i różnorodna dieta. Ważny jest też zdrowy styl życia, uwzględniający odpowiednią ilość snu, odpoczynek i regularną aktywność fizyczną. Przyczynia się to do równowagi mikrobioty jelit, zdrowia, a także podnosi długość i jakość życia [10, 11].

Niektórzy sugerują, że mikrobiota jelitowa jest bardzo zmienna i że każdy ma inną mikrobiotę jelitową, która jest jak nasz odcisk palca. Rzeczywiście mikrobiota wykazuje zmienność geograficzną, czyli wykazuje różnice między kontynentami i stylem życia, między osobami z różną historią chorób i leczenia. Całkowita lista gatunków zbadana narzędziami molekularnymi i pochodząca od osób z różnych części świata różni się. Znaczenie mogą tu mieć też różne metody analizy próbek i otrzymanych danych [12]. Jednak rdzeń (ang. core) 20-30% rodzajów i gatunków mikrobioty badanych metodami hodowlanymi oraz molekularnymi w większej grupie osób badanych z podobnego obszaru, a także przedziały liczebności w poszczególnych odcinkach przewodu pokarmowego są bardzo podobne [2, 12, 13, 14]. Nieprzypadkowo dla części gatunków i rodzajów mikrobioty można określić wartości referencyjne populacji zdrowej, takie jak porównuje się w badaniach naukowych i jakie określono dla badań mikrobioty jelit wykonywanych w Instytucie Mikroekologii. Ukształtowana mikrobiota bogata w gatunki ochronne Lactobacillus spp., Lactobacillus spp. produkujące nadtlenek wodoru, Bifidobacterium spp. i Bacteroidetes spp. oraz w bakterie odżywiające nabłonek i immunomodulujące stanowi stabilny ekosystem [2, 14].

Co niszczy mikroflorę przewodu pokarmowego?

Zaburzenia równowgi mikrobioty w życiu starszych dzieci i dorosłych najczęściej są spowodowane przez któryś z czynników modyfikujących lub ich kombinacje. Do najczęstszych czynników niszczących mikrobiotę należy:

• stosowanie antybiotyków, a szczególnie długotrwała antybiotykoterapia,
• inhibitory pompy protonowej (IPP),
• alkohol,
• przetworzona żywność,
• choroby,
• kontakt z toksynami lub zanieczyszczeniami żywności i wody [1, 2, 15].

Warto zaznaczyć też, że procesy starzenia zachodzące w organizmie, sprawiają że różnorodność mikrobioty jelit spada, szczególnie dotyczy to Bifidobacterium spp. i Akkermansia muciniphila [15, 16]. Podobnie jak organizm dysponuje arsenałem systemów naprawczych, również mikrobiota jelitowa może sukcesywnie się odbudowywać, jednak można ten proces świadomie wspomagać probiotykami i dietą. Szczególnie w okresie dojrzałym i starzenia organizmu oraz w przypadku występowania chorób, warto zwrócić uwagę na prawidłowe spożycie błonnika i zdrową dietę oraz w razie potrzeby wsparcie probiotyczne u pacjentów z dolegliwościami jelitowymi i chorobami, takimi jak nieswoiste choroby zapalne jelit (IBD), zespół jelita drażliwego (IBS), czy kandydoza.

Jakie znaczenie ma mikrobiota jelitowa w kształtowaniu zdrowia człowieka?

Zdrowa i różnorodna mikrobiota jelitowa przyczynia się do dobrego stanu zdrowia jelit, ale też do prawidłowego rozwoju człowieka, dojrzewania i właściwego funkcjonowania układu odpornościowego oraz efektywnej gospodarki metabolicznej, szczególnie węglowodanów i tłuszczów. W związku z tym, interwencje dietetyczne powiązane z probiotykoterapią są bardziej skuteczne u osób z nadwagą i zaburzeniami metabolicznymi (otyłością i cukrzycą typu 2) [13, 14, 15, 17]. Mikrobiota jelit wpływa na metabolizm kwasów żółciowych, cholesterolu, lipidów i syntetyzuje witaminy z grupy B i K i wspomaga pozyskiwanie składników odżywczych [2, 15].

Mikrobiota pełni kluczową funkcję jako składowa bariery jelitowej, wspiera integralność nabłonka jelitowego i wydzielanie ochronnego śluzu. Bakterie odżywiające nabłonek jelitowy to Akkermansia muciniphila i Faecalibacterium prausnitzii. Współdziałają one w produkcji kwasu masłowego, który regeneruje, uszczelnia nabłonek i działa przeciwzapalnie [14, 15]. Prawidłowy poziom tych bakterii i maślanu jest szczególnie ważny dla osób z chorobami zapalnymi jelit, zespołem jelita drażliwego, zaparciami, u pacjentów z chorobami psychicznymi i metabolicznymi oraz u osób starszych.

Dysfunkcje bariery jelitowej, czyli zwiększona przesiąkliwość jelit, powoduje przenikanie do krwiobiegu fragmentów bakterii, toksyn i cząsteczek białek z pokarmów. Ich pojawienie się we krwi nie jest prawidłowe i powoduje stan zapalny o niskim nasileniu w organizmie [8, 14, 15]. Charakterystyczne dla zespołu jelita przesiąkliwego (ang. leaky gut syndrome) jest zwiększone stężenie cytokin prozapalnych i kompleksów immunologicznych, które mogą się osadzać w różnych tkankach i niekorzystnie na nie wpływać. W ten sposób powstają nadwrażliwości pokarmowe, które mogą wywołać objawy podobne do alergii. Więcej o nadwrażliwościach pokarmowych przeczytasz tutaj.

W skład mikrobioty wchodzą też bakterie neuroaktywne np. Bifidobacterium adolescentis i Lactobacillus plantarum. Uczestniczą one w produkcji neuroprzekaźników, w tym kwasu gammaaminomasłowego [15]. Działa on wyciszająco, uspakajająco na organizm i układ pokarmowy. Mikrobiota uczestniczy również w produkcji innych neuroprzekaźników, np. serotoniny i dopaminy, związanych z dobrym nastrojem i samopoczuciem. Dlatego coraz częściej psycholodzy i psychiatrzy wykorzystują probiotykoterapię jako wsparcie leczenia zaburzeń psychicznych [15, 18].

Mikrobiotę jelit tworzą też bakterie proteolityczne i grzyby potencjalnie patogenne, które w nadmiarze mogą powodować biegunki, wzdęcia i bóle brzucha. Nadmiar niektórych bakterii proteolitycznych w kombinacji z dietą bogatą w mięso i tłuszcz może przyczynić się do rozwoju chorób wątroby i nowotworu jelita grubego [3,8, 14,15]. Przerosty grzybicze np. Candida albicans tzw. kandydoza, również mogą powodować objawy ze strony układu pokarmowego, są to np. białe naloty w jamie ustnej i przy odbycie, bóle brzucha, biegunki oraz wzmożony apetyt na słodycze.

Co powodują zaburzenia mikroflory jelitowej?

Dysbioza, czyli zaburzenia ilościowe lub jakościowe składu mikrobioty jelitowej. W wielu artykułach naukowych zaburzenia mikroflory jelitowej zostały powiązane z zaburzeniami metabolicznymi (otyłością, cukrzycą typu 2, nadciśnieniem, NAFLD), niedożywieniem, chorobami zapalnymi jelit (IBD), zespołem jelita nadwrażliwego (IBS), alergią, astmą, atopowym zapaleniem skóry, zaburzeniami neurorozwojowymi i chorobami psychicznymi (stanami lękowymi, depresją i demencją) [2, 3, 8, 14, 15, 17, 19]. Badania mikrobioty jelit przeprowadzone wśród polskich pacjentów z nawracającymi infekcjami zatok, po licznych antybiotykoterapiach również wykazały zaburzenia mikroflory jelitowej [22].

Dysbioza jelitowa, czyli zaburzona mikroflora jelit – czy probiotyki mogą pomóc?

Często w przypadku wymienionych schorzeń sugeruje się wsparcie leczenia dietotą i probiotykami. Na rynku jest mnóstwo produktów, głównie suplementów, które są określane mianem probiotyku.

Nie ma jednak żadnych zasad dotyczących używania nazwy probiotyk, a liczba suplementów tak szybko rośnie, że przekracza możliwości kontrolne instytucji do tego powołanych. Dotychczasowe kontrole Narodowej Izby Kontroli (NIK) wykazały różnice w jakości probiotyków oraz rozbieżności ze składem i liczebnością bakterii podanymi na opakowaniu. Z drugiej strony wiele badań klinicznych wykazało skuteczność szczepów probiotycznych w profilaktyce i leczeniu schorzeń układu pokarmowego i nie tylko oraz wspieraniu homeostazy mikroflory jelitowej. Dobrej jakości probiotyki jedno- lub wieloszczepowe mogą wesprzeć leczenie rozmaitych schorzeń powiązanych z dysbiozą mikrobioty jelitowej, od zaburzeń czynnościowych jelit w tym IBS i SIBO, przez choroby skóry, nawracające infekcje, choroby autoimmunizacyjne, do schorzeń psychicznych [2, 3, 8, 15, 21]. Warto pamiętać, że właściwości probiotyków są szczepozależne, a badania ich skuteczności i bezpieczeństwa, są prowadzone w określonych grupach badanych, przez konkretny czas i w określonych dawkach. Wiele szczepów posiada certyfikat GRAS (ang. Generally Recognized as Safe) jednak ich nieadekwatne zastosowanie, podobnie jak leków może nie przynieść odpowiednich efektów [21, 23].

Badanie mikrobioty jelit – dlaczego warto?

• Badania Mikrobiota jelit wykonywane w Instytucie Mikroekologii zostały opracowane w celu wspomagania leczenia chorób powiązanych z dysbiozą. Pozwalają ocenić skład mikrobioty jelitowej i sprawdzić, czy występują zaburzenia mikroflory jelitowej. Dostarczają one informacji na temat istotnych klinicznie rodzajów i/lub gatunków mikroorganizmów – głównie bakterii, których liczebność i rola są dobrze poznane. Zadbanie o te grupy i gatunki funkcjonalne jest możliwe dzięki celowanej probiotykoterapii i prebiotykoterii.
• Wynik badania mikrobioty jelit oraz szczegółowy wywiad chorobowy pozwalają nam na zindywidualizowanie zaleceń probiotycznych i ich dopasowanie do schorzeń pacjenta, co poprawia ich skuteczność. Co istotne, swój wynik badania mikrobioty i otrzymane zalecenia możesz omówić z naszymi specjalistami podczas bezpłatnych konsultacji telefonicznych.

• Niektórzy sugerują, że diagnostyka mikrobioty jelitowej nie jest potrzebna, a wystarczy wziąć probiotyk. Jednak nie ma jednego szczepu lub nawet kompozycji szczepów dobrych na wszystko i dla wszystkich. W Instytucie Mikroekologii od lat zgłębiamy wiedzę dotyczącą wpływu mikrobioty jelitowej i probiotyków na zdrowie człowieka. Zalecenia, które opracowujemy w ramach badania mikrobioty jelitowej i dołączamy do wyniku badania mikrobioty są dopasowane do inydywidualnych potrzeb i bazują na aktualnych doniesieniach naukowych oraz naszym niemal 20 letnim doświadczeniu i specjalistycznej wiedzy w zakresie probiotykoterapii.
• Co istotne, dzięki badaniu mikroflory możemy też ocenić, czy w jelitach znajduje się mikrobiota patogenna, czyli sprawdzić występowanie bakterii jelitowych, które są szkodliwe i mogą wymagać przeleczenia np. Clostridioides (Clostridium) difficile, powodujących biegunki.
• Ocena mikroflory jelitowej wykonywana w Instytucie jest więc bardzo złożona i pozwala bliżej poznać funkcjonowanie mikrobioty jelitowej. Aby zapewnić kompleksowość badania laboratoryjnego mikroflory, do analizy próbki kału wykorzystujemy różne medtody diagnostyczne, dostosowane do analizowanych grup bakterii jelitowych, w tym posiew kału, a także badanie molekularne (inaczej badanie PCR). Oprócz badania bakterii jelitowych i grzybów, które zapewnia diagnostyka mikrobioty jelit, w naszym laboratorium wykonujemy też szereg innych oznaczeń, pozwalających na monitorowanie stanu zdrowia jelit, np. badanie antygenu Helicobacter pylori, badanie mikroskopowe i badanie molekularne pasożytów jelitowych oraz badanie PCR patogenów jelitowych. Często ich wykonanie możliwe jest nawet z jednej próbki kału.
• Warto podkreślić, że Instytut Mikroekologii to placówka medyczna z własnym laboratorium mikrobiologicznym, wpisanym do listy medycznych laboratoriów diagnostycznych, prowadzonej przez Krajową Radę Diagnostów Laboratoryjnych (KRDL) i poddawani kontroli KIDL. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o naszym laboratorium, zapraszamy tutaj. Wyróżnia nas rozbudowany zespół specjalistów i długa historia zajmowania się mikrobiotą jelit i doborem probiotykoterapii w Polsce.

Jakie są wskazania, by wykonać badanie mikroflory jelit?

Diagnostyka mikrobioty jelitowej ma zastosowanie nie tylko w celu sprawdzenia stanu zdrowia jelit, ale też w przypadku:

• dolegliwości żołądkowo-jelitowych, zwłaszcza wzdęć i zaparć,
• chorób układu pokarmowego, zwłaszcza SIBO i IMO, zespołu jelita nadwrażliwego (IBS),
• nadwagi i/lub zaburzeń metabolicznych,
• chorób autoimmunizacyjnych, np. Hashimoto, łuszczycy, bielactwa, reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS),
• alergii,
• atopowego zapalenia skóry (AZS),
• obniżonego nastroju i zmęczenia,
• depresji oraz innych chorób psychicznych,
• po przebytych antybiotykoterapiach, szczególnie jeśli miała miejsce długotrwała antybiotykoterapia,
• w celu dobrania indywidualnej probiotykoterapii.

Jakie badanie mikroflory jelit wybrać?

Mikrobiota jelit Complete to najbardziej kompleksowy panel badania mikrobioty jelitowej w ofercie Instytutu Mikroekologii. Jest on szczególnie dedykowany osobom z zespołem jelita nadwrażliwego (IBS), zaburzeniami neurorozwojowymi i chorobami psychicznymi (np. depresją), ponieważ ocenia m.in. bakterie neuroaktywne, istotne dla funkcjonowania osi jelito-mózg. Poza tym w badaniu tym sprawdzana jest ilość bakterii ochronnych, immunostymulujących, proteolitycznych, prebiotycznych, a także grzybów pleśniowych i drożdżopodobnych. Daje to dokładny wkląd w skład mikrobioty jelitowej. Ocena mikroflory jelitowej to jednak nie wszystko. W wyniku można też znaleźć informacje o dodatkowych parametrach, takich jak pH kału, ocenę uformowania i konsystencji kału, a także indeks sprawności mikrobioty, który wskazuje w jakim stopniu jest zaburzona mikroflora jelit, oraz poznać swój typ FODMAP.

Z kolei panel Mikrobiota jelit Pro dodatkowo ocenia występowanie bakterii patogennej Clostdioides difficile z toksyną A/B. Natomiast nie obejmuje oceny bakterii neuroaktywnych i prebiotycznych, indeksu sprawności mikrobioty i typu FODMAP. Oba te panele wykonuje się zwykle u osób dorosłych i dzieci powyżej 2 roku życia.

Szczegółowe porównanie badania Mikrobiota jelit Complete i Pro można zobaczyć w tabeli poniżej (Tab. 1).

Są też mniejsze panele badania Mikrobiota jelit – Basic, czy Screen, które są wykonywane też u małych dzieci. Panel Mikrobiota jelit Screen to badanie mikroflory bakteryjnej, bez oceny grzybów, więc jest on wybierany zwykle w przypadku badań kontrolnych. Jeśli podejrzewana jest kandydoza lub występują poważne dolegliwości jelitowe, zwykle wybierane są szersze panele.

Jak pobrać próbkę kału na badania laboratoryjne mikroflory?

Pobranie próbki kału na badanie flory jelitowej, czy innych parametrów stanu zdrowia jelit jest proste i bezbolesne. Jako Instytut Mikroekologii, zapewniamy dokładne instrukcje pobrania materiału dla każdego ocenianego przez nas paramteru, a także specjalne zestawy pobraniowe, które ułatwiają pobranie i zabezpieczają materiał i umożliwiają jego wysyłkę do analizy w naszym laboratorium.

Literatura

1. Thursby, E., & Juge, N. (2017). Introduction to the human gut microbiota. Biochemical journal, 474(11), 1823-1836.
2. Gałecka, M., Basińska, A. M., & Bartnicka, A. (2018). Znaczenie mikrobioty jelitowej w kształtowaniu zdrowia człowieka—implikacje w praktyce lekarza rodzinnego. In Forum Medycyny Rodzinnej (Vol. 12, No. 2, pp. 50-59).
3. Afzaal, M., Saeed, F., Shah, Y. A., Hussain, M., Rabail, R., Socol, C. T., … & Aadil, R. M. (2022). Human gut microbiota in health and disease: Unveiling the relationship. Frontiers in microbiology, 13, 999001.
4. Wopereis, H., Oozeer, R., Knipping, K., Belzer, C., & Knol, J. (2014). The first thousand days–intestinal microbiology of early life: establishing a symbiosis. Pediatric Allergy and Immunology, 25(5), 428-438.
5. Indrio, F., Martini, S., Francavilla, R., Corvaglia, L., Cristofori, F., Mastrolia, S. A., … & Loverro, G. (2017). Epigenetic matters: the link between early nutrition, microbiome, and long-term health development. Frontiers in pediatrics, 5, 178.
6. Wu, P., Feldman, A. S., Rosas-Salazar, C., James, K., Escobar, G., Gebretsadik, T., … & Hartert, T. V. (2016). Relative importance and additive effects of maternal and infant risk factors on childhood asthma. PloS one, 11(3), e0151705.
7. Cukrowska, B., & Klewicka, E. (2014). Programowanie mikrobiotyczne-homeostaza mikrobioty jelitowej a ryzyko chorób cywilizacyjnych. Standardy Medyczne Pediatria, 11(6), 913-922.
8. Gałęcka, M., Basińska, A. M., & Bartnicka, A. (2019). Znaczenie mikrobioty jelitowej w przebiegu atopowego zapalenia skóry (AZS)—nowoczesne metody profilaktyki i leczenia. In Forum Medycyny Rodzinnej (Vol. 13, No. 5, pp. 195-206).
9. Ximenez, C., & Torres, J. (2017). Development of microbiota in infants and its role in maturation of gut mucosa and immune system. Archives of medical research, 48(8), 666-680.
10. Ortiz-Alvarez, L., Xu, H., & Martinez-Tellez, B. (2020). Influence of exercise on the human gut microbiota of healthy adults: a systematic review. Clinical and translational gastroenterology, 11(2), e00126.
11. 11.   Monda, V., Villano, I., Messina, A., Valenzano, A., Esposito, T., Moscatelli, F., … & Messina, G. (2017). Exercise modifies the gut microbiota with positive health effects. Oxidative medicine and cellular longevity, 2017(1), 3831972.
12. Piquer-Esteban, S., Ruiz-Ruiz, S., Arnau, V., Diaz, W., & Moya, A. (2022). Exploring the universal healthy human gut microbiota around the World. Computational and structural biotechnology journal, 20, 421-433.
13. Turnbaugh, P. J., Hamady, M., Yatsunenko, T., Cantarel, B. L., Duncan, A., Ley, R. E., … & Gordon, J. I. (2009). A core gut microbiome in obese and lean twins. nature, 457(7228), 480-484.
14. Mroczyńska, M., Libudzisz, Z., Gałęcka, M., & Szachta, P. (2011). Mikroorganizmy jelitowe człowieka i ich aktywność metaboliczna. Prz Gastroenterol, 6(4), 218-224.
15. Gomaa, E. Z. (2020). Human gut microbiota/microbiome in health and diseases: a review. Antonie Van Leeuwenhoek, 113(12), 2019-2040.
16. Arboleya, S., Watkins, C., Stanton, C., & Ross, R. P. (2016). Gut bifidobacteria populations in human health and aging. Frontiers in microbiology, 7, 1204.
17. Lee, C. J., Sears, C. L., & Maruthur, N. (2020). Gut microbiome and its role in obesity and insulin resistance. Annals of the New York Academy of Sciences, 1461(1), 37-52.
18. Dinan, T. G., Stanton, C., & Cryan, J. F. (2013). Psychobiotics: a novel class of psychotropic. Biological psychiatry, 74(10), 720-726.
19. Tilg, H., Zmora, N., Adolph, T. E., & Elinav, E. (2020). The intestinal microbiota fuelling metabolic inflammation. Nature Reviews Immunology, 20(1), 40-54.
20. Szajewska, H., Konarska, Z., & Kołodziej, M. (2016). Probiotic bacterial and fungal strains: claims with evidence. Digestive diseases, 34(3), 251-259.
21. Gałecka, M., Basińska, A. M., & Bartnicka, A. (2018). Probiotyki—implikacje w praktyce lekarza rodzinnego. In Forum Medycyny Rodzinnej (Vol. 12, No. 5, pp. 170-182).
22. Michalik, M., Podbielska‐Kubera, A., Basińska, A. M., Szewc, M., Gałęcka, M., & Schwiertz, A. (2023). Alteration of indicator gut microbiota in patients with chronic sinusitis. Immunity, Inflammation and Disease, 11(9), e996.
23. Floch, Martin H., et al. Recommendations for probiotic use—2015 update: proceedings and consensus opinion. Journal of clinical gastroenterology, 2015, 49: S69-S73.